درخت محصول (Bill Of Material) فهرستی از مواد اولیه، اجزا و لوازم مورد نیاز برای ساخت، تولید و یا تعمیر یک محصول یا خدمات است. درخت محصول عموما به شکل چارت درختی نمایش داده می شود که در بالاترین قسمت آن محصول نهایی و در پایین ترین بخش آن اجزا و مواد اولیه تشکیل دهنده آن دیده می شوند. انواع درخت محصول عبارتند از درخت محصول مهندسی که مختص طراحی فرایند و محصول است و درخت محصول تولیدی که در مونتاژ و ساخت محصول به کار می رود.
مفهوم درخت محصول (BOM)
بنا بر کاربرد و نیازهای کسب و کار، انواع درخت محصول های مختلفی وجود دارد. یک درخت محصول تولیدی لازمه طراحی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان (ERP) و برنامه ریزی نیازمندی های مواد (MRP) است. تجزیه خارجی یک BOM در پایین سطح نشان دهنده کوچکترین اجزا و مواد تشکیل دهنده محصول است. در حالی که تجزیه داخلی آن نشان دهنده رابطه بین تک تک اجزا و مواد از پایین ترین سطح تا بالاترین آنها خواهد بود. برای مثال، در تجزیه خارجی یک کامپیوتر به قطعاتی همچون دیسک های سخت، تراشه های کامپیوتری، پانل های حافظه و پردازنده و … تقسیم می شود. هر پردازنده به نوبه خود به واحد محاسبه، کنترل و ثبت تقسیم می شود. نیازمندی های واحد های محاسبه، کنترل و ثبت، در الزامات و نیازمندی های پردازنده قرار گرفته و نیازمندی های این بخش نیز در الزامات کل محصول نهایی یعنی کامپیوتر قرار میگیرد.
یک درخت محصول، منبعی متمرکز از اطلاعات است که در تولید یک محصول استفاده می شود. اصطلاحی مهندسی که به طراحی محصول مربوط می شود. تولیدکنندگانی که در پی ساخت محصولی هستند، پیش از هر چیز می بایست فرایند مونتاژ را با خلق یک BOM آغاز کنند. طراحی یک BOM دقیق بسیار حیاتی است. چرا که در زمان تولید تمامی قطعات می بایست به درستی انتخاب شده و برای خلق محصول جدید در کنار یکدیگر قرار گیرند. چنانچه BOM دقیق و منظمی در اختیار واحد تولید نباشد، ممکن است موجب توقف و یا تاخیر در تولید شود که به نوبه خود موجب بالا رفتن هزینه های عملیاتی شده و مجموعه را ملزم می نماید تا به جای قطعه نامناسب، زمان صرف کرده قطعه دیگری بر روی محصول سوار کند، دستور کارهای دوباره کاری صادر کند و یا با مشتریان و محصولات برگشتی سر و کله بزند.
اجزای تشکیل دهنده درخت محصول (BOM)
هر قسمت از BOM شامل اطلاعاتی در خصوص قیمت استاندارد کالا، شرح و کد کالا، ورژن کالا، توضیحات، مقدار، واحد اندازه گیری، سایز، طول، وزن و مشخصه ها و ویژگی های دیگری از کالا یا محصول است. دسترسی به یک لیست درخت محصول موجب کاهش مشکلات و سردرگمی ها در زمان تعمیر و یا جابجایی قطعه ای در محصول می شود. همچنین موجب تسهیل در برنامه ریزی تامین کالا شده و خطاهای ناشی از مقادیر نابجای درخواست های تامین را کاهش می دهد.
درخت محصول مهندسی
درخت محصول مهندسی معرف نحوه طراحی محصول نهایی است. مهندسان با استفاده از ابزارهای کامپیوتری و نرم افزاری، طرحی از محصول نهایی ارائه می دهند که در آن ضمن شکستن محصول به تمام اجزای تشکیل دهنده آن، مواد اولیه قابل جایگزین برای هر بخش را با توضیحات لازم در خصوص ساخت و مونتاژ آن مشخص می کنند.
درخت محصول تولیدی
درخت محصول تولیدی شامل تمام مواد اولیه و اجزا و بخش هایی است که در ساخت یک محصول نهایی قابل فروش به کار می رود. همچنین این نوع درخت محصول شامل مقدار مواد اولیه مورد نیاز برای بسته بندی کالا پیش از ارسال برای مشتری نیز می شود. تمامی فرایندها و کارهای لازمی که می بایست پیش از نهایی شدن محصول بر روی آن انجام شود در این نوع درخت آورده شده و دربرگیرنده تمامی اطلاعات مورد نیاز مربوط به فعالیت های تولید تا پیش از تکمیل محصول می گردد.